Амстердам, in kaart gebracht door de Sovjet-Unie
Vijftig jaar lang had de Sovjet-Unie een ambitieus militair programma om grote delen van de wereld in kaart te brengen. Twee verzamelaars, John Davies en Alexander Kent, hebben een fantastisch boek geschreven over de geheime kaarten die werden gemaakt.
In hun boek beschrijven ze vooral kaarten van Amerika en Groot-Brittannië. Hun beschrijvingen zijn zo intrigerend dat ik op zoek ging of er ook een kaart van Amsterdam bestaat. En dat blijkt het geval: op Ebay vond ik een herdruk, aangeboden door de gespecialiseerde Jana Seta Map Shop in Riga.
De kaart bestaat uit vier delen, elk ruim een meter breed en 90cm hoog. In de linkermarge van het vierde kaartblad staat de volgende tekst:
Als ik het goed begrijp bevat deze tekst de volgende informatie: de schaal van de kaart, de naam van de stad, de nummers van de 1:100.000 kaarten waarop de stad te vinden is, het nummer van het kaartblad (4/4), de status van de kaart (GEHEIM) en het jaar waarin hij is uitgegeven.
De kaart lijkt dus te zijn uitgegeven in 1985, maar dat is niet het hele verhaal. Onderaan blad 4 staat de volgende tekst:
Soms werden hier de namen vermeld van de makers van de kaart (vaak vrouwen) maar dat is hier niet het geval. Als ik me niet vergis, staat hier dat de kaart is samengesteld in 1972 en bijgewerkt met materiaal uit 1980. Overigens wordt in de begeleidende tekst ook verwezen naar bevolkingsgegevens uit 1981.
Om te checken hoe recent het materiaal is, heb ik een kaart gemaakt van Amsterdam waarop gebouwen met bouwjaren 1980 en 1981 zijn ingekleurd. Daaruit blijkt dat er in die jaren vooral gebouwd is in het zuidoosten van de stad, voorbij de Bijlmer. Het fragment hieronder laat een gedeelte zien tussen het AMC en de Gaasperplas (klik op de afbeelding om hem in een nieuw scherm te openen).
En ter vergelijking ongeveer hetzelfde gebied, maar dan op de Sovjetkaart.
De meeste gebouwen met bouwjaar 1980 (oranje) en eerder staan op de Sovjetkaart, terwijl gebouwen met bouwjaar 1981 (rood) en later ontbreken. Het lijkt er dus op dat de kaart inderdaad tot en met 1980 is bijgewerkt.
Bij de productie van de kaarten werd gebruik gemaakt van satellietfoto’s, van lokale kaarten en van andere openbare bronnen, soms aangevuld met informatie die ter plekke was verzameld.
Op sommige kaarten staan nieuwe gebouwen maar ontbreken de straatnamen. Waarschijnlijk beschikten de cartografen over recente satellietfoto’s waarop de gebouwen al te zien waren, maar waren er nog geen lokale kaarten beschikbaar waar de nieuwe straatnamen van konden worden overgenomen, aldus Davies en Kent.
Iets vergelijkbaars zou wel eens aan de hand kunnen zijn met de Bijlmerbajes.
De Bijlmerbajes (sinds 2016 een asielzoekerscentrum) werd geopend in 1978. Op de kaart zijn de torens van de gevangenis te zien: ze liggen ten oosten van het spoor, met een gracht ertussen. Een toelichting ontbreekt echter: de enige tekst is de naam van metrostation Spaklerweg. Blijkbaar hadden de makers van de kaart wel beschikking over een recente satellietfoto waarop de torens te zien zijn, maar geen informatie over de functie van de gebouwen.
Of er in 1980 al Nederlandse kaarten bestonden waarop de Bijlmerbajes werd vermeld, weet ik niet. Het Kadaster heeft een handige website met historische kaarten. Daar is een kaart uit 1981 te vinden waarop de Bijlmerbajes wordt aangeduid als gevangenis.
Ten zuiden van het afgebeelde gedeelte, bij het huidige station Duivendrecht, zijn nog wat boerderijen te zien met namen als Ис-Нит-Андерс (’t Is niet anders) en Алтеид-Верк (Altijd werk).
De mooiste onderdelen van de kaart zijn de havens, die zeer gedetailleerd in kaart zijn gebracht. Maar bij wijze van contrast eerst een gedeelte van Schiphol.
De kaarten werkten met een uniforme kleurcodering. Kort door de bocht: groen voor militair / strategisch interessante objecten; paars voor publieke instellingen en zwart voor industrie. Schiphol-Centrum en Schiphol-Oost (vliegtuigonderhoud) zijn aangemerkt als strategisch interessant. Zwarte blokken verwijzen naar de inmiddels gesloten Fokkerfabriek.
Opvallend is dat Schiphol grotendeels ‘leeg’ is. Voor een deel is dit begrijpelijk: een luchthaven bestaat nu eenmaal voor een groot deel uit asfalt en braakliggend terrein. Maar tegelijk lijkt het erop dat de makers niet zoveel informatie hadden over Schiphol. Zo moet er op Schiphol-Oost een depot zijn geweest voor kerosine, die toen nog per binnenvaartschip werd aangevoerd. Als de makers van de kaart daarvan op de hoogte waren geweest, dan hadden ze dat vast vermeld.
En dan nu de havens, om te beginnen een stuk van het Westelijk Havengebied.
Het Westelijk Havengebied vormt één van de grootste benzinehavens ter wereld. De groene objecten suggereren dat de makers van de kaart geïnteresseerd waren in de infrastructuur voor brandstofoverslag.
Hieronder het Oostelijk Havengebied en omgeving.
Er is hier een hoop te zien. Het voormalige marinecomplex op Kattenburg bijvoorbeeld, de driehoek met groene gebouwen met nummer 29. Opmerkelijk is dat het vierkant onder de driehoek ook als strategisch wordt aangemerkt. In het verleden was dit een pakhuis voor de marine, maar sinds 1973 zit hier het Scheepvaartmuseum.
Andere groene objecten zijn de Oranje-Nassaukazerne aan de Sarphatistraat (nummer 30, destijds nog in gebruik door het leger) en het voormalige adres van de Zeevaartschool (nummer 301).
En dan is er nog een groen blokje tussen het Waterlooplein en de Nieuwe Amstelstraat, aangeduid met nummer 5, helemaal links op de foto. Volgens de kaartindex is dit een арсенал ofwel een arsenaal. In zekere zin klopt dit: het gebouw heet Arsenaal. Die naam verwijst ernaar dat het gebouw in het verleden is gebruikt voor wapenopslag, maar in 1946 werd het in gebruik genomen door de Academie van Bouwkunst.
Liefhebbers van details moeten nog even inzoomen op de Czaar Peterstraat. Op de kaarten van het Sovjetleger worden namen fonetisch geschreven, waarbij de lokale uitspraak wordt gevolgd. Dat het hier gaat om een van oorsprong Russische naam verandert daar niets aan: de naam van de tsaar wordt weergegeven als Peter (Петер) en niet als Pjotr (Пётр).
Tenslotte nog een strategische lokatie in de omgeving van het Museumplein.
Op dit fragment zie je onder meer het Amerikaanse Consulaat (nummer 166, een ander gebouw dan waar je het zou verwachten) en een bushalte waar KLM-bussen naar Schiphol vertrokken (nummer 187).
Interessant is nummer 250, naast het Zuiderbad. Dit blok is groen, dus strategisch interessant. De toelichting vermeldt Служба безопасности ofwel security service, aldus Google Translate. Intrigerend. Zou de kaart een onbekende lokatie van de Binnenlandse Veiligheidsdienst onthullen?
Nee dus. Op dat adres zat een voorloper van het Nederlands Instituut voor Arbeidsomstandigheden, inmiddels opgegaan in TNO. In het verleden heette dit het Veiligheidsinstituut. Blijkbaar hebben de makers van de kaart dit opgevat als veiligheidsdienst, en het gebouw daarom aangemerkt als strategisch object.
Bijlage: details over Amsterdam
De stadsplattegronden zijn voorzien van een algemene beschrijving van de stad. Om een idee te geven van wat er in zo’n beschrijving staat, hieronder enkele punten uit de beschrijving van Amsterdam:
- Door de dijken, rivieren en kanalen en door de zompige grond is het bijna onmogelijk om met voertuigen buiten de wegen te komen.
- Het vernietigen van waterbouwkundige structuren kan een rampzalige overstroming veroorzaken.
- Langs de wegen liggen fietspaden met een breedte tot 2m.
- Alle nederzettingen in de omgeving zijn geëlectrificeerd en voorzien van telefoon, stromend water en gas.
- Vanuit de lucht is Amsterdam makkelijk te herkennen door zijn grote omvang en zijn positie tussen het IJsselmeer en de Noordzee.
- In sommige grachten liggen veel drijvende huizen.
- De metrolijnen hebben een lengte van 18km (waarvan 3,5km ondergronds) en 20 stations (waarvan 5 ondergronds); de afstand tussen ondergrondse stations is 0,8 tot 0,9km, tussen bovengrondse stations 1,1 tot 1,3km.
Daarnaast bevat de tekst gedetailleerde informatie over industrie, onderzoek, bestuur en andere onderwerpen.
Methode
Ik ben ooit begonnen om Russisch te leren, maar veel verder dan я не говорю по-русски kom ik niet. Om het Russisch te ontcijferen heb ik korte teksten overgetypt met het Cyrillisch toetsenbord op m’n iPhone. Langere teksten heb ik gescand met de FineScanner-app, die OCR biedt voor Cyrillisch schrift (dat werkt als de tekst een witte achtergrond heeft, maar niet met teksten die op de kaart zelf zijn afgedrukt). De teksten heb ik vertaald met Google Translate. Het resultaat is niet perfect maar het lijkt behoorlijk goed te werken.
De kaart met gebouwen naar bouwjaar heb ik gemaakt met Qgis en gegevens van Open Street Map, waarin weer gegevens zijn opgenomen van het Kadaster.
Het zou best kunnen dat ik sommige informatie onjuist heb geïnterpreteerd. Als iemand opmerkingen heeft, hoor ik het graag.
John Davies en Alexander J Kent, The Red Atlas: How the Soviet Union Secretly Mapped the World. University of Chicago Press, 2017.
Kaarten van andere Nederlandse steden en detailinformatie vind je hier.